Gạo từ lâu đã là linh hồn của văn hóa và ẩm thực Nhật Bản, nhưng vào đầu năm 2025, thị trường gạo nước này đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng. Giá gạo tăng vọt lên mức cao nhất trong hàng chục năm, buộc chính phủ phải đưa ra quyết định chưa từng có: giải phóng kho dự trữ quốc gia để bình ổn giá cả. Sự kiện này, bắt đầu từ những biến động trong năm 2024 và leo thang vào đầu năm 2025, không chỉ ảnh hưởng đến đời sống người dân mà còn phơi bày những lỗ hổng trong hệ thống phân phối và sản xuất gạo của Nhật Bản.
Mục lục
Tình hình giá gạo Nhật Bản lập đỉnh
Giá gạo tăng vọt chưa từng thấy
Tính đến tháng 2/2025, giá gạo tại Nhật Bản đạt mức kỷ lục. Theo số liệu từ Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Thủy sản Nhật Bản (MAFF), giá bán lẻ trung bình tại Tokyo vào tháng 1/2025 đã tăng lên 71% so với cùng kỳ năm trước, với giá trung bình khoảng 780 yên/kg (tương đương 5,2 USD/kg). Một số báo cáo cho thấy giá gạo Koshihikari – loại gạo cao cấp phổ biến – thậm chí chạm mức 3.892 yên cho 5kg (khoảng 27 USD) vào giữa tháng 2/2025, tăng hơn 50% so với năm 2024. Sự tăng giá này khiến người tiêu dùng hoang mang và buộc nhiều gia đình phải thay đổi thói quen ăn uống.
Nguyên nhân đằng sau khủng hoảng
Cuộc khủng hoảng bắt nguồn từ mùa hè 2024, khi thời tiết khắc nghiệt với nhiệt độ cao kỷ lục và hạn hán ảnh hưởng đến chất lượng vụ lúa. Mặc dù sản lượng gạo năm 2024 đạt 6,79 triệu tấn – tăng nhẹ so với năm trước – nhưng lượng gạo chất lượng cao giảm đáng kể. Cùng lúc đó, nhu cầu tăng đột biến do lượng khách du lịch nước ngoài đạt kỷ lục 33 triệu người trong năm 2024, cộng thêm tâm lý tích trữ của người dân sau cảnh báo về siêu động đất Nankai Trough vào tháng 8/2024. Tuy nhiên, MAFF cho rằng nguyên nhân chính là vấn đề phân phối: các nhà bán lẻ và phân phối nhỏ giữ hàng để chờ giá tăng thêm, khiến lượng gạo đến tay người tiêu dùng giảm mạnh.
Quyết định mở kho dự trữ gạo của Nhật Bản
Chính phủ can thiệp khẩn cấp
Ngày 14/02/2025, Bộ trưởng Nông nghiệp Taku Eto công bố chính phủ sẽ giải phóng 210.000 tấn gạo từ kho dự trữ quốc gia – chiếm gần 1/5 tổng lượng dự trữ 1,1 triệu tấn. Đây là lần đầu tiên Nhật Bản sử dụng kho dự trữ không phải để ứng phó thiên tai hay mất mùa, mà để giải quyết tình trạng “cản trở phân phối”. Gạo dự trữ bắt đầu được bán cho các nhà phân phối từ giữa tháng 3/2025, với mục tiêu đưa ra thị trường tiêu dùng vào đầu tháng 4/2025, theo giá trợ cấp thấp hơn thị trường.
Mục tiêu ổn định giá cả
Thủ tướng Shigeru Ishiba, người nhậm chức từ cuối tháng 9/2024, đã chỉ đạo thực hiện các biện pháp khẩn cấp để giảm áp lực giá lương thực từ đầu tháng 2/2025. Trong một tuyên bố, ông nhấn mạnh: “Chúng tôi phải đảm bảo người dân không bị ảnh hưởng quá mức bởi giá gạo tăng cao.” Quyết định này nhằm tăng nguồn cung, phá vỡ tình trạng tích trữ và đưa giá gạo về mức hợp lý hơn, đặc biệt trong bối cảnh lạm phát tại Nhật Bản đạt 4% vào tháng 1/2025 – mức cao nhất trong hai năm.
Phản ứng trái chiều từ xã hội
Người tiêu dùng, đặc biệt là các gia đình thu nhập thấp, hoan nghênh quyết định này. Tuy nhiên, một số nông dân và nhà phân phối tỏ ra lo ngại. Ông Kazuo Sato, một nông dân tại tỉnh Niigata, chia sẻ: “Giá gạo cao là cơ hội để chúng tôi bù lại chi phí sản xuất tăng, nhưng việc mở kho dự trữ có thể làm giảm lợi nhuận.” Trong khi đó, các chuỗi nhà hàng như Yoshinoya phải đối mặt với chi phí nguyên liệu tăng gấp đôi, buộc họ tăng giá món ăn hoặc giảm khẩu phần.
Tác động của sự kiện đến thị trường gạo Nhật Bản
Hiệu quả ngắn hạn
Theo dự báo từ các chuyên gia kinh tế, việc giải phóng 210.000 tấn gạo có thể giảm giá bán lẻ xuống khoảng 10-15% trong tháng 4/2025, đưa giá trung bình về mức 650-700 yên/kg. Điều này giúp giảm áp lực cho người tiêu dùng và ổn định tâm lý thị trường. Tuy nhiên, lượng gạo dự trữ chỉ đủ đáp ứng nhu cầu trong vài tháng, và hiệu quả phụ thuộc vào việc các nhà phân phối có tiếp tục giữ hàng hay không.
Thách thức dài hạn
Cuộc khủng hoảng này đặt ra câu hỏi về tính bền vững của ngành gạo Nhật Bản. Biến đổi khí hậu, với nhiệt độ tăng cao và thời tiết cực đoan, đang đe dọa sản lượng lúa gạo. MAFF thừa nhận rằng hệ thống phân phối lạc hậu và thiếu minh bạch đã làm trầm trọng thêm vấn đề. Các chuyên gia kêu gọi cải cách nông nghiệp, như đầu tư vào giống lúa chịu nhiệt và xây dựng hệ thống giám sát giá cả hiệu quả hơn, để tránh phụ thuộc quá nhiều vào kho dự trữ trong tương lai.
Gạo Nhật Bản trong văn hóa và kinh tế
Biểu tượng văn hóa không thể thay thế
Gạo là trái tim của ẩm thực Nhật Bản, từ sushi, cơm nắm onigiri đến rượu sake. Sự khan hiếm gạo không chỉ là vấn đề kinh tế mà còn tác động đến đời sống tinh thần. Trong năm 2024, nhiều gia đình buộc phải chuyển sang dùng gạo nhập khẩu từ California như Calrose – rẻ hơn nhưng không thể thay thế hoàn toàn hương vị của gạo Nhật Bản trong các món ăn truyền thống.
Vai trò kinh tế quan trọng
Ngành nông nghiệp gạo đóng góp khoảng 1,8 nghìn tỷ yên (12 tỷ USD) vào GDP Nhật Bản mỗi năm. Dù vậy, chính sách bảo hộ nghiêm ngặt hạn chế nhập khẩu khiến nguồn cung nội địa trở thành yếu tố quyết định giá cả. Xuất khẩu gạo Nhật Bản cũng tăng mạnh, đạt 37.186 tấn trong năm 2023 và dự kiến vượt 40.000 tấn trong năm 2024, nhờ nhu cầu từ các thị trường như Mỹ và Hồng Kông. Tuy nhiên, con số này không đủ bù đắp cho sự thiếu hụt trong nước.
Áp lực từ thị trường quốc tế
Trong khi giá gạo nội địa tăng cao, gạo nhập khẩu từ Mỹ lại rẻ hơn đáng kể – khoảng 2.000 yên cho 5kg tại các siêu thị ở Mỹ so với gần 4.000 yên tại Nhật Bản. Điều này làm dấy lên lo ngại về khả năng Nhật Bản sẽ phụ thuộc nhiều hơn vào nguồn gạo nước ngoài nếu khủng hoảng kéo dài.
Hành động kịp thời và bài học dài hạn
Quyết định mở kho dự trữ vào tháng 2/2025 là một bước đi kịp thời của chính phủ Nhật Bản để đối phó với giá gạo lập đỉnh. Tuy nhiên, đây chỉ là giải pháp tạm thời. Để đảm bảo an ninh lương thực, Nhật Bản cần giải quyết các vấn đề cốt lõi: cải thiện hệ thống phân phối, ứng phó với biến đổi khí hậu và hỗ trợ nông dân thích nghi với điều kiện mới. Nếu không, “hạt ngọc” của Nhật Bản có thể mất đi vị thế vốn có, không chỉ trong văn hóa mà còn trong nền kinh tế quốc gia.
Ý kiến