Mọi người đều đồng ý rằng việc nuôi dạy một đứa trẻ đến khi chúng có thể sống độc lập một cách có trách nhiệm khi trưởng thành không phải là điều dễ dàng. Hành trình nuôi dạy con cái rất phức tạp và đầy thử thách. Trên thực tế, có nhiều phong cách nuôi dạy con khác nhau, dựa trên văn hóa và tính cách cá nhân của phụ huynh, và kết quả là có những đứa trẻ lớn lên một cách đáng tự hào nhưng cũng có đứa trẻ lớn lên mang theo nhiều nỗi đau. Chẳng hạn những điều mà các bậc cha mẹ Mỹ coi là kỷ luật thì một số cha mẹ Nhật Bản lại gọi là lạm dụng trẻ em. Vì vậy, có lẽ chúng ta phải vạch ra ranh giới giữa việc nuôi dạy con cái tốt và xấu ở đâu, nếu điều đó tồn tại? Phân tích cách dạy con của người Nhật Bản sẽ mang lại chúng ta góc nhìn mới trong việc tiếp cận đến điều này.
Mục lục
6 quy tắc nuôi dạy con của cha mẹ Nhật Bản mà các phụ huynh nên áp dụng
1. Mối liên hệ bền chặt giữa mẹ và con
Ở Nhật Bản, mối liên hệ giữa mẹ và con thực sự rất bền chặt. Mẹ và các con ngủ cùng nhau, đó là chưa kể đến việc các bà mẹ luôn bế con đi khắp nơi – trước đây, các bà mẹ thường sử dụng một thứ gì đó giống như địu trẻ em để di chuyển khắp nơi cùng con mình. Mối liên kết mẹ con mang tính tình cảm sâu sắc: người mẹ chấp nhận mọi việc con làm – con cái họ hoàn hảo trong mắt họ.
Nguyên tắc chính là trước khi trẻ lên 5 tuổi, chúng được phép làm những gì chúng muốn. Người nước ngoài coi đây là sự dễ dãi và quá ham mê nhưng họ đã nhầm. Nguyên tắc này giúp đứa trẻ biết rằng chúng là đứa trẻ tốt và không có gì phải mặc cảm về bản thân mình cả.
Nếu quan sát tác phẩm của các nghệ sĩ Nhật Bản từ cuối thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XVIII. Ở bên phải, bạn có thể thấy một người mẹ và đứa con đang cùng nhau xem một chú cá vàng.
Có một nghiên cứu được thực hiện bởi các nhà khoa học Mỹ và Nhật Bản chứng minh có mối liên hệ giữa phong cách giáo dục khuyến khích đối với hành vi của trẻ em. Các nhà nghiên cứu cho rằng thái độ tích cực của cha mẹ làm giảm nguy cơ xảy ra hành vi có vấn đề ở trẻ và cải thiện hành vi của trẻ bị rối loạn phát triển.
2. Hệ thống giáo dục của người Nhật
Tất cả mọi người được tạo ra bình đẳng – đó là cách mà hệ thống giáo dục Nhật Bản muốn truyền tải đến mọi người. Quan sát bức ảnh bên dưới bạn sẽ thấy, công chúa Nhật Bản Ayako (người thứ hai bên phải) đang biểu diễn cùng các bạn cùng lớp trong lễ hội thể thao ở Tokyo. Không có bất cứ sự phân biệt đối xử nào đối với Nhật Bản trong việc giáo dục con trẻ.
Giáo dục Nhật Bản quan niệm rằng, độ tuổi từ 5 đến 15 là thời gian vàng, để nuôi dạy con cái. Trẻ từ 15 tuổi được coi là trưởng thành về nhận thức, và phải cư xử đúng chuẩn mực của xã hội. Triết lý này nhằm mục đích nuôi dưỡng một công dân tốt cho xã hội.
Tuy nhiên, với đặc trưng của xã hội Nhật Bản – vì lợi ích cộng đồng, có thể hi sinh lợi ích cá nhân, đây là một áp lực vô hình cho các bậc cha mẹ. Họ phải cố gắng nuôi dạy con trẻ thành một công dân tốt cho xã hội, nhưng vẫn phải duy trì được mục đích sống của mình và không đánh giá thấp giá trị của bản thân.
- Trong giai đoạn đầu, cha mẹ chia sẻ tình yêu thương và sự quan tâm vô tận với con cái.
- Ở giai đoạn thứ hai, tình yêu của bố mẹ sẽ được thể hiện qua những điều thầm lặng hơn, và các bạn trẻ phải học cách sống theo các quy tắc của xã hội và cố gắng tìm ra mục đích của mình trong thế giới này. Vì sự gắn bó khăn khít giữa bố mẹ và con cái đã được xây dựng từ trước đó, nên đứa trẻ sẽ tự giác làm mọi việc đúng quy tắc, để không làm bố mẹ buồn.
- Ở giai đoạn thứ ba, đứa trẻ trở thành một công dân hoàn chỉnh của xã hội.
3. Gia đình là một trong những điều quan trọng nhất
Cha mẹ và con cái dành nhiều thời gian bên nhau: Người Nhật cho rằng không nên gửi trẻ em đến trường mẫu giáo trước khi chúng được 3 tuổi. Cha mẹ thường không nhờ ông bà trông con và không thuê người giữ trẻ, tự bản thân họ là sẽ người nuôi nấng cho đứa trẻ trong khoảng thời gian đầu đời này. Nhưng trẻ em cũng sẽ dành nhiều thời gian với ông bà và những người thân khác. Mối quan hệ của họ với các thành viên trong gia đình thực sự ấm áp và quan tâm, luôn hỗ trợ và bảo vệ lẫn nhau.
4. Cha mẹ là những tấm gương với đứa trẻ
Có một thí nghiệm liên quan đến các bậc cha mẹ Nhật Bản và châu Âu. Họ được yêu cầu xây dựng một kim tự tháp. Các bà mẹ Nhật Bản tự mình xây dựng kim tự tháp rồi yêu cầu con lặp lại theo mô hình đó. Nếu trẻ em không xây được kim tự tháp, chúng phải bắt đầu tự mình xây dựng và thực hiện theo mô hình kim tự tháp.
Các bà mẹ châu Âu giải thích cách xây kim tự tháp và yêu cầu con làm thử. Vì vậy, các bà mẹ ở Nhật Bản tuân theo quy tắc “làm theo cách tôi làm”, còn các bà mẹ ở Châu Âu đề nghị con mình tự làm mọi việc mà không đưa ra một ví dụ nào. Các bà mẹ Nhật không bắt con làm những việc mà chúng được yêu cầu làm. Họ đưa ra một ví dụ và chỉ ra cách mọi việc phải được thực hiện.
5. Chú ý hơn đến cảm xúc của con trẻ
Để dạy một đứa trẻ sống trong một xã hội tập thể, điều quan trọng là dạy chúng “nhìn” và tôn trọng cảm xúc cũng như sở thích của người khác. Các bà mẹ Nhật Bản tôn trọng cảm xúc của con mình: họ không thúc ép hay khiến chúng cảm thấy xấu hổ, khó chịu. Họ dạy chúng hiểu cảm xúc của người khác và thậm chí cả những đồ vật tưởng chừng như không có cảm xúc. Ví dụ, nếu một đứa trẻ đang cố đập vỡ chiếc ô tô đồ chơi của mình, một bà mẹ ở Nhật Bản sẽ nói: “Ôi tội nghiệp, nó sắp khóc mất.” Một bà mẹ châu Âu có thể sẽ quở trách: “Dừng lại đi. Như thế là không được!”
Người Nhật không cho rằng phương pháp của họ là tốt nhất. Ngày nay, các giá trị phương Tây cũng ảnh hưởng đến truyền thống của họ. Nhưng những quan niệm chính của Nhật Bản, chẳng hạn như thái độ bình tĩnh và yêu thương trẻ em thì không thay đổi.
6. Cha mẹ và gia đình cùng chung sức để nuôi dạy con cái
Người Nhật luôn quan niệm việc nuôi dạy những đứa trẻ là trách nhiệm của đại gia đình, và của cả cộng đồng. Đại gia đình và toàn bộ cộng đồng có trách nhiệm chăm sóc mọi đứa trẻ. Ví dụ, nếu bạn cần ai đó chăm sóc con nhỏ khi bạn làm một số việc vặt, một thành viên trong đại gia đình hoặc những người khác đều có thể vui lòng làm điều đó. Ngoài ra, nếu con bạn cư xử không đúng mực trong giai đoạn này, người chăm sóc chúng có thể thay mặt bạn mà kỷ luật đứa trẻ một cách thích hợp. Ưu điểm là tất cả trẻ em đều được chăm sóc bất kể hoàn cảnh xuất thân.
Phong cách nuôi dạy con cái này khá giống với Việt Nam, hoặc một số quốc gia châu Á, nhưng không phổ biến với các bậc cha mẹ phương Tây.
Về vấn đề kỷ luật trong cách dạy con của người Nhật Bản thì thế nào?
Cha mẹ Nhật Bản thường áp dụng biện pháp kỷ luật bằng lời nói. Cha mẹ giúp con mình phân biệt điều tốt và điều xấu và đưa ra những lựa chọn đúng đắn ngay từ khi còn nhỏ. Cha mẹ sẽ làm theo những cách này để kỷ luật con mình bớt nỗi loạn và hiệu quả hơn:
1. Tách đứa trẻ khỏi cái sai
Thay vì chỉ trích mỗi khi con mình cư xử không đúng, cha mẹ người Nhật sẽ chỉ ra lỗi sai và thảo luận với con, hướng dẫn con tránh lặp lại sai lầm đó thêm một lần nào nữa. Nếu áp dụng cách này, mối quan hệ cha mẹ và con cái không bị ảnh hưởng, và trẻ vẫn biết cách sửa lỗi sai của mình.
2. Kỷ luật cá nhân
Trẻ em Nhật Bản không phải tự nhiên ngoan ngoãn và kỉ luật như vậy. Cha mẹ Nhật Bản cũng phải rèn luyện cho trẻ rất nhiều từ khi còn nhỏ. Về văn hóa nuôi dạy con cái của người Nhật, họ đề cao kỷ luật cá nhân hơn là la mắng nơi công cộng. Ngay từ khi còn ở nhà, đứa trẻ đã được giáo dục một cách rất nghiêm túc về cách cư xử cũng như phần thưởng và hình thức kỷ luật cho các hành động của con.
Nếu một đứa trẻ cư xử không đúng mực ở nơi công cộng, cha mẹ sẽ tìm một nơi riêng tư để nhắc nhở thích hợp. Có thể bằng lời nói hoặc các hình thức khác, nhưng chắc chắc là ở nơi ít ai nhìn thấy, để giúp trẻ tránh khỏi sự xấu hổ và áp lực do các hình phạt công khai gây ra. Ngoài ra, trẻ cũng hiểu rằng mình cũng được tôn trọng người khác và cư xử đúng mực ở nơi công cộng.
3. Nuôi dạy con có quyền quyết định
Các bậc cha mẹ trong xã hội Nhật Bản áp dụng phong cách nuôi dạy con cái khá nghiêm khắc. Cha mẹ hướng dẫn, khuyến khích và mong đợi con mình sống theo những tiêu chuẩn đạo đức nhất định. Điều này trái ngược với cách nuôi dạy con cái dễ dãi, để con làm theo ý mình, hay cách nuôi dạy con độc đoán, cha mẹ là người quyết định tất cả mọi việc cho con. Những bố mẹ người Nhật thường có tính kỷ luật cao và sự cương quyết nhất định trong việc giảng dạy, huấn luyện và làm gương cho con. Tuy không ép con phải làm theo ý cha mẹ, nhưng vẫn đủ nghiêm để con không tự phát những hành động không đúng với chuẩn mực của xã hội. Phương pháp kỷ luật của các bậc cha mẹ Nhật Bản cũng thay đổi dần theo độ tuổi của trẻ.
Hầu hết trẻ mới biết đi Nhật Bản đều có cảm giác bình tĩnh khác thường khiến các bậc cha mẹ không phải người Nhật tự hỏi mình đã làm gì sai. Tuy nhiên, không có bậc cha mẹ nào nên cảm thấy mình thất bại miễn là họ cố gắng hết sức.
4. Cố gắng tạo cho trẻ sự hoà hợp với cộng đồng
Một đứa trẻ Nhật Bản được dạy cách chung sống hoà hợp trong cộng đồng. Cha mẹ sẽ là người giúp con mình học cách xử lý những cảm xúc tiêu cực và giải quyết các vấn đề của chúng theo cách nhẹ nhàng nhất, tránh ảnh hưởng đến người khác. Thay vì thô lỗ hay thành thật quá mức với người khác, trẻ em Nhật Bản lại cư xử lịch sự và tử tế vì lợi ích chung của xã hội.
Phong cách nuôi dạy con cái này giúp trẻ phát triển sự đồng cảm và quan tâm đến cảm xúc của người khác. Tuy nhiên, nếu không cân bằng tốt, nó có thể dẫn đến sự kìm nén, khiến trẻ kìm nén những cảm xúc tiêu cực vì hòa bình. Đó là lý do tại sao hầu hết các bậc cha mẹ Nhật Bản đều nhấn mạnh sự cần thiết của sự tương tác cởi mở trong gia đình, nơi con trẻ có thể học cách giải tỏa cảm xúc mà không làm tổn hại đến người khác.
Những thách thức trong việc thay đổi văn hóa nuôi dạy con cái ở Nhật Bản
Xã hội Nhật Bản có một nghịch lý kỳ lạ liên quan đến trẻ em: Nhật Bản đồng thời đang chứng kiến số ca sinh giảm sút và số vụ lạm dụng trẻ em ngày càng gia tăng. Từ năm 2005 đến năm 2015, số ca sinh giảm từ 1.062.530 xuống 1.005.677, trong khi trong cùng thời gian đó, số vụ lạm dụng trẻ em đã tăng từ 34.472 lên 103.286. Trong đó, tỷ lệ xảy ra các vụ lạm dụng trẻ em được báo cáo từ 0 – 2 tuổi trên 1.000 trẻ em cùng độ tuổi cho thấy mức tăng mạnh từ 2 lên 7.
Về vấn đề này, các chuyên gia đánh giá rằng, ngay cả khi tỷ lệ đánh con trẻ đang giảm dần, hơn 60% trẻ 3 tuổi sinh năm 2010 đôi khi hoặc luôn bị các thành viên trong gia đình đánh con. Ấn bản thứ chín (2017) của Cuốn sách về chăm sóc em bé của Benjamin Spock, cuốn sách hướng dẫn nổi tiếng dành cho cha mẹ của Hoa Kỳ xuất bản lần đầu tiên vào năm 1945, viết rằng: “Ngày xưa, hầu hết trẻ em đều bị đánh đòn vì cho rằng điều này là cần thiết để khiến chúng cư xử đúng mực. Trong thế kỷ 21, … [các bậc cha mẹ] đã nhận ra rằng trẻ em có thể cư xử đúng mực, hợp tác và lịch sự mà không hề bị trừng phạt về thể xác”. Tuyên bố này phản ánh một sự thay đổi lớn trong văn hóa nuôi dạy con cái ở Hoa Kỳ.
Nhật Bản đang trải qua quá trình chuyển đổi tương tự nhưng với tốc độ khá chậm. Một so sánh quốc tế về cách nuôi dạy con cái xuất bản năm 2001 cho thấy các chuyên gia sức khỏe mẹ và bé, Nhật Bản ít tích cực trong việc bài trừ các hình thức kỷ luật như đánh đòn.
Gần đây hơn, các sửa đổi năm 2019 của “Đạo luật về phòng chống bạo hành trẻ em” ở Nhật Bản bao gồm lệnh cấm cha mẹ và những người giám hộ khác trừng phạt thân thể trẻ em, sẽ có hiệu lực từ năm 2019. Tuy nhiên, chỉ thay đổi luật thôi thì chưa đủ để thay đổi hành vi của người dân. Nhận thức được hạn chế này, Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi đã bắt đầu chiến dịch vào năm 2019 để cấm việc “Yêu thương trẻ không đúng cách” (“Ai no Muchi” là một thuật ngữ phổ biến được sử dụng trong tiếng Nhật để chỉ kỷ luật bạo lực hoặc nhục hình đối với trẻ em). Nhưng chiến dịch nâng cao nhận thức này sẽ cần sự hỗ trợ của các biện pháp can thiệp khác để xây dựng năng lực cho phụ huynh trong việc sử dụng các hình thức kỷ luật phi bạo lực ở Nhật Bản.
Phòng chống bạo lực đối với trẻ em được đưa vào Mục tiêu 16 trong Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp Quốc. Tính đến tháng 9 năm 2019, 57 quốc gia đã có luật quốc gia cấm mọi hình thức trừng phạt thân thể đối với trẻ em. Các biện pháp can thiệp để hỗ trợ luật có thể xảy ra ở nhiều cấp độ, từ các sáng kiến được chỉ định (nhắm vào các bậc cha mẹ ngược đãi), các nỗ lực có chọn lọc (nhắm vào các bậc cha mẹ nói chung và những người làm việc với trẻ em) và các biện pháp can thiệp phổ biến (giáo dục đại chúng). Trong khi nhiều sáng kiến có chọn lọc và được chỉ định đã được triển khai, vẫn thiếu các đánh giá nghiêm ngặt về các chương trình này. Ngoài ra, tác động của các biện pháp can thiệp đối với việc nuôi dạy con cái hoặc các chuẩn mực xã hội xung quanh việc đánh đòn hiếm khi được nghiên cứu.
Thực tế tại xã hội Nhật Bản hiện nay, những hoàn cảnh các bé hay bị kỷ luật bằng việc đánh đòn hoặc tác động về thân thể bao gồm: việc là em bé trai, gia đình có nhiều anh chị em, cha mẹ còn quá trẻ, và xuất thân từ một gia đình có điều kiện kinh tế xã hội thấp. Mặt khác, nếu đứa trẻ sống với cả cha mẹ, ông bà sẽ ít bị kỷ luật bằng những hình thức tác động đến thân thể hơn. Những kết quả này chỉ ra ba vấn đề quan trọng cần giải quyết: phong cách nuôi dạy con cái truyền thống, sự chênh lệch xã hội và sự quan trọng của việc tất cả các thành viên trong gia đình cùng nuôi dạy trẻ em.
Vấn đề thứ nhất và thứ ba có thể liên quan đến nhau. Một nghiên cứu chuyên sâu về cách nuôi dạy con cái trong các gia đình có hai anh chị em ở Nhật Bản đã chỉ ra rằng thứ tự sinh con và giới tính có ảnh hưởng đến cách nuôi dạy con cái của các bậc phụ huynh. Các bé trai đầu lòng thường bị cha từ chối hơn, điều này được giải thích bởi kỳ vọng của những người cha Nhật Bản truyền thống rằng các con trai lớn phải là tấm gương của gia đình. Ngay cả trong văn hóa phương Tây, một nghiên cứu từ Hà Lan đã báo cáo rằng những người bố sẽ yêu cầu khắt khe và kỷ luật nhiều hơn đối với các em bé trai, so với các em bé gái.
Phong cách nuôi dạy con được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác ở một mức độ nào đó. Đồng thời, nó mang tính khuôn mẫu về mặt văn hóa và xã hội. Một nghiên cứu giữa các ông bố Nhật Bản sống ở Hawaii đã báo cáo cách họ thay đổi tư tưởng từ gia trưởng, độc đoán sang thiên hướng cởi mở hơn với gia đình, dưới sự ảnh hưởng của văn hóa phương Tây.
Vấn đề thứ hai liên quan đến tuổi thơ của các bậc phụ huynh và cách họ giáo dục con cái sau này. Tạp chí Dịch tễ học cho thấy những bậc cha mẹ có quãng thời thơ ấu cơ cực, hay bị kỷ luật bằng các hình thức như đánh đòn, sẽ có xu hướng áp dụng những hình thức tương tự trong việc nuôi dạy con cái của họ sau này. Cần phải ngăn chặn việc truyền tải cách nuôi dạy con tiêu cực từ thế hệ này sang các nhóm thiệt thòi về mặt xã hội.
Liên quan đến sự chênh lệch xã hội, nghiên cứu giữa Baba và các đồng nghiệp giải thích mối liên hệ giữa đánh đòn và công việc không ổn định chủ yếu là do thời gian làm việc ít hơn và thời gian ở nhà lâu hơn. Một bài báo gần đây trên Tạp chí Dịch tễ học đã báo cáo khả năng tiếp cận giáo dục mầm non của trẻ em có hoàn cảnh khó khăn về kinh tế xã hội ở Nhật Bản bị hạn chế, mặc dù phí chăm sóc trẻ được quy định theo thu nhập hộ gia đình để giảm bớt rào cản kinh tế trong việc nhập học. Cần có nhiều biện pháp chủ động hơn để khuyến khích các gia đình có hoàn cảnh khó khăn sử dụng hiệu quả các cơ sở chăm sóc trẻ em. Chính phủ Nhật Bản đang bắt đầu một chương trình mới vào tháng 10 năm 2019, cung cấp các chương trình giáo dục mầm non và chăm sóc trẻ em miễn phí cho các gia đình có thu nhập thấp có trẻ em từ 2 tuổi trở xuống và tất cả các gia đình có trẻ em từ 3 đến 5 tuổi. Hiệu quả của chương trình này đang được theo dõi chặt chẽ.
Rõ ràng cần có nhiều nỗ lực chính trị và xã hội hơn để “thay đổi văn hóa nuôi dạy con cái” ở Nhật Bản. Chương trình “Womenomics” của cố Thủ tướng Shinzo Abe đã từng được tạo ra nhằm mục đích tạo ra một xã hội trong đó “tất cả các em bé gái đều được tạo điều kiện để phát triển toàn diện”. Ông tìm cách trao quyền cho phụ nữ tham gia và lãnh đạo về nhiều mặt xã hội, kinh tế và chính trị, chủ yếu bằng cách tăng cường khả năng cung cấp dịch vụ chăm sóc điều dưỡng như đã nêu ở trên, trợ cấp nghỉ chăm sóc trẻ em và cải cách văn hóa làm việc. Đây được xem có thể là biện pháp hiệu quả trong việc thay đổi cách dạy con của người Nhật Bản. Thay vì xây dựng các chiến lược dành riêng cho giới dựa trên mô hình nam giới là trụ cột gia đình, Nhật Bản cần các chiến lược thay đổi xã hội tập trung vào bình đẳng giới và chênh lệch xã hội, đồng thời giải quyết nguồn gốc văn hóa sâu sắc của phong cách nuôi dạy con cái.
Để đạt được những thay đổi như vậy trong văn hóa nuôi dạy con cái đòi hỏi nỗ lực không chỉ trong việc viết lại chính sách của tổ chức mà còn trong việc đảm bảo thực hiện trên thực tế. Một cuộc phỏng vấn của nhà nhà quản lý nhân sự Nhật Bản về việc thực hiện chế độ nghỉ phép của cha mẹ và phát hiện ra rằng một số nhà quản lý ngầm cho rằng các chính sách gia đình chỉ áp dụng cho nhân viên nữ. Họ kết luận rằng câu trả lời cho việc phụ nữ Nhật Bản ít tham gia vào lực lượng lao động “không chỉ nằm ở nội dung chính sách gia đình của Nhật Bản mà là cách giải thích của các nhà quản lý về mục đích chính sách trong bối cảnh cấu trúc thị trường lao động và mô hình văn hóa phổ biến về quan hệ giới trong gia đình.” Nhân viên nam cũng cần phải tin tưởng rằng việc nghỉ phép để chăm sóc con cái sẽ không gây ra hậu quả tiêu cực cho sự thăng tiến của họ trong công việc.
Nuôi dạy con cái là một hành trình phức tạp và nhiều thăng trầm. Mặc dù cha mẹ nào cũng mong muốn điều tốt nhất cho con mình, nhưng một số người vẫn mắc phải những sai lầm trong cách nuôi dạy con khiến họ phải trả giá đắt. Vì không ai là hoàn hảo nên việc học hỏi điều gì đó từ người khác về cách nuôi dạy con tốt hơn cũng không có hại gì. Và cách dạy con của người Nhật Bản cũng là một trong những phương pháp khá hay ho mà phụ huynh có thể tham khảo.
Ý kiến