Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đối mặt với xu hướng bảo hộ gia tăng và cạnh tranh địa chính trị, Nhật Bản đang nỗ lực định hình lại chiến lược thương mại và an ninh kinh tế để bảo vệ lợi ích quốc gia. Từ việc đối phó với thuế quan 25% của Mỹ lên ô tô nhập khẩu đến việc củng cố chuỗi cung ứng bán dẫn, Tokyo đang tìm cách cân bằng giữa mở cửa thương mại và bảo vệ các ngành công nghiệp chiến lược. Với thâm hụt thương mại tăng 14,4% trong năm tài khóa 2024 và đồng yên yếu ở mức 150 so với USD, Nhật Bản đứng trước những thách thức lớn nhưng cũng mở ra nhiều cơ hội để khẳng định vị thế kinh tế toàn cầu.
Mục lục
Chính sách thương mại: Tìm lối đi trong cơn bão bảo hộ
Đối phó với thuế quan Mỹ và xu hướng bảo hộ
Tháng 3/2025, chính quyền Mỹ áp thuế 25% lên ô tô và phụ tùng nhập khẩu, gây áp lực trực tiếp lên ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản – lĩnh vực chiếm 17% tổng kim ngạch xuất khẩu của nước này, theo Tổ chức Xúc tiến Thương mại Nhật Bản (JETRO). Thủ tướng Shigeru Ishiba đã lên tiếng chỉ trích động thái này, nhấn mạnh rằng thuế quan không chỉ làm tổn hại thương mại song phương mà còn đe dọa chuỗi cung ứng toàn cầu. Nhật Bản đã vận động để được miễn thuế, tương tự như Canada và Mexico, nhưng chưa đạt được kết quả.
Để giảm phụ thuộc vào thị trường Mỹ, Tokyo đang đẩy mạnh quan hệ thương mại với các khu vực khác. Các cuộc đàm phán với Mercosur – khối thương mại Nam Mỹ – và các quốc gia châu Phi đang được xúc tiến nhằm đa dạng hóa thị trường xuất khẩu. Theo Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI), chiến lược này không chỉ giúp giảm rủi ro từ bảo hộ mà còn tận dụng tiềm năng tăng trưởng của các nền kinh tế mới nổi.
Vai trò dẫn đầu trong các hiệp định thương mại tự do
Nhật Bản tiếp tục là một trong những quốc gia đi đầu trong việc thúc đẩy thương mại tự do thông qua các hiệp định đa phương như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP). CPTPP, với sự tham gia của 11 quốc gia, đóng góp 13% GDP toàn cầu, mang lại lợi thế lớn cho Nhật Bản trong xuất khẩu công nghệ cao, nông sản và ô tô. Trong khi đó, RCEP, bao gồm 15 quốc gia châu Á – Thái Bình Dương, giúp Tokyo củng cố vị thế trong khu vực trước ảnh hưởng kinh tế ngày càng lớn của Trung Quốc.
Ngoài ra, Nhật Bản đang thúc đẩy các hiệp định thương mại song phương với ASEAN và Ấn Độ. Những thỏa thuận này nhằm tận dụng tiềm năng tăng trưởng của khu vực châu Á, nơi dự kiến đóng góp 50% GDP toàn cầu vào năm 2030, theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF). Với đồng yen yếu, các mặt hàng xuất khẩu như máy móc và xe hybrid của Nhật Bản đang trở nên cạnh tranh hơn, giúp kim ngạch xuất khẩu tăng 6,6% trong nửa đầu năm tài khóa 2024, đạt 53,55 nghìn tỷ yen, theo JETRO.
Thúc đẩy thương mại điện tử: Động lực tăng trưởng mới
Thương mại điện tử đang trở thành trụ cột quan trọng trong chiến lược thương mại của Nhật Bản. Với doanh thu dự kiến đạt 151,1 tỷ USD vào năm 2025, theo Statista, Nhật Bản là một trong năm thị trường thương mại điện tử lớn nhất thế giới. Để hỗ trợ lĩnh vực này, chính phủ đã ban hành Luật Cải thiện Tính Minh bạch và Công bằng trong Giao dịch trên các Nền tảng Kỹ thuật số năm 2021, nhằm quản lý các gã khổng lồ công nghệ như Amazon và Google, đồng thời bảo vệ người tiêu dùng.
Song song đó, Nhật Bản đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt, với 68% người dân sử dụng các hình thức thanh toán điện tử, theo Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BoJ). Sự gia tăng này không chỉ thúc đẩy tiêu dùng nội địa mà còn giúp các doanh nghiệp vừa và nhỏ tiếp cận thị trường toàn cầu. Các sáng kiến như giảm phí giao dịch và hỗ trợ công nghệ cho doanh nghiệp bán lẻ đang giúp Nhật Bản củng cố vị thế trong cuộc đua thương mại số.
Thách thức từ thâm hụt thương mại
Dù đạt nhiều thành tựu, Nhật Bản vẫn đối mặt với thâm hụt thương mại ngày càng tăng. Theo Bộ Tài chính Nhật Bản, thâm hụt thương mại trong nửa đầu năm tài khóa 2024 đạt 3,11 nghìn tỷ yên, tăng 14,4% so với cùng kỳ năm trước. Nguyên nhân chính là chi phí nhập khẩu tăng 7% lên 56,66 nghìn tỷ yen, do đồng yen yếu khiến giá nguyên liệu thô, máy tính và dược phẩm nhập khẩu trở nên đắt đỏ hơn.
Đồng yên ở mức 150 so với USD tuy hỗ trợ xuất khẩu nhưng lại gây áp lực lớn lên người tiêu dùng và doanh nghiệp phụ thuộc vào hàng nhập khẩu. Chính phủ đang cân nhắc các biện pháp cải cách thuế và hỗ trợ tài chính để giảm bớt tác động, nhưng các nhà kinh tế cảnh báo rằng nếu đồng yen tiếp tục yếu, lạm phát có thể vượt xa mục tiêu 2% của BoJ, ảnh hưởng đến sức mua trong nước.
Chính sách an ninh kinh tế: Bảo vệ lợi ích quốc gia
Luật Thúc đẩy An ninh Kinh tế: Lá chắn công nghệ
Để bảo vệ các ngành công nghiệp chiến lược, Nhật Bản đã triển khai Luật Thúc đẩy An ninh Kinh tế, có hiệu lực đầy đủ từ năm 2024. Luật này yêu cầu các doanh nghiệp trong lĩnh vực công nghệ cao, như bán dẫn và trí tuệ nhân tạo(AI), báo cáo các hoạt động có nguy cơ ảnh hưởng đến an ninh quốc gia. Ngoài ra, chính phủ tăng cường kiểm soát xuất khẩu công nghệ lưỡng dụng để ngăn chặn việc công nghệ tiên tiến rơi vào tay các quốc gia hoặc tổ chức không thân thiện.
Theo METI, Nhật Bản đã đầu tư 1,3 nghìn tỷ yên vào các chương trình an ninh kinh tế, với trọng tâm là bảo vệ tài sản trí tuệ và dữ liệu công nghệ. Động thái này phản ánh mối lo ngại ngày càng lớn về việc đánh cắp công nghệ và gián điệp kinh tế, đặc biệt trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị leo thang.
Củng cố chuỗi cung ứng: Giảm phụ thuộc nước ngoài
Nhật Bản đang nỗ lực xây dựng chuỗi cung ứng bền vững để giảm phụ thuộc vào các quốc gia như Trung Quốc và Đài Loan. Một trong những bước đi quan trọng là hỗ trợ các tập đoàn như TSMC và Sony xây dựng nhà máy sản xuất chip trong nước. Dự án nhà máy TSMC tại Kumamoto, trị giá 8 tỷ USD, dự kiến bắt đầu sản xuất chip tiên tiến vào năm 2025, giúp Nhật Bản đáp ứng 20% nhu cầu chip nội địa, theo METI.
Ngoài ra, Nhật Bản thúc đẩy chiến lược “khu vực hóa chuỗi cung ứng”, hợp tác với các đồng minh như Mỹ và Úc để đảm bảo nguồn cung nguyên liệu quan trọng như lithium và đất hiếm. Những nỗ lực này nhằm giảm thiểu rủi ro từ các gián đoạn toàn cầu, tương tự như trong đại dịch COVID-19 hay xung đột ở Ukraine.
Hợp tác quốc tế: Tăng cường liên minh kinh tế
Nhật Bản đang củng cố hợp tác với các đồng minh trong G7 và khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương để đảm bảo an ninh kinh tế. Trong khuôn khổ Bộ tứ kim cương (Quad), Nhật Bản đóng góp 20% ngân sách cho các sáng kiến phát triển chuỗi cung ứng an toàn và công nghệ xanh, theo Nikkei Asia. Quan hệ với ASEAN cũng được tăng cường nhằm đối phó với ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực khoáng sản và thương mại hàng hải.
Các hội nghị G7 gần đây cho thấy Nhật Bản đang thúc đẩy một chương trình nghị sự chung về an ninh kinh tế, bao gồm chống lại các hành vi thương mại không công bằng và bảo vệ cơ sở hạ tầng quan trọng. Những nỗ lực này không chỉ củng cố vị thế của Nhật Bản mà còn góp phần định hình trật tự kinh tế toàn cầu.
An ninh năng lượng và lương thực: Đối phó với rủi ro dài hạn
Do nhập khẩu tới 90% năng lượng và phần lớn thực phẩm, Nhật Bản đang đầu tư mạnh vào năng lượng tái tạo và đa dạng hóa nguồn cung. Chính phủ đặt mục tiêu tăng tỷ lệ điện gió và điện mặt trời lên 36% tổng sản lượng điện vào năm 2030, đồng thời ký kết các thỏa thuận nhập khẩu khí đốt dài hạn với Úc và Qatar. Về lương thực, Nhật Bản thúc đẩy sản xuất nông nghiệp trong nước và hợp tác với Canada và Brazil để đảm bảo nguồn cung ổn định trước các biến động toàn cầu.
Tác động và triển vọng
Nhật Bản đang đứng trước ngã rẽ quan trọng trong chiến lược kinh tế. Các chính sách thương mại tự do giúp nước này tận dụng đồng yên yếu để thúc đẩy xuất khẩu, trong khi các biện pháp an ninh kinh tế bảo vệ công nghệ và chuỗi cung ứng trước những rủi ro từ bên ngoài. Tuy nhiên, thâm hụt thương mại gia tăng và áp lực từ thuế quan Mỹ đặt ra những thách thức không nhỏ.
Theo dự báo của JETRO, nếu đồng yên ổn định ở mức 140–145 so với USD, xuất khẩu Nhật Bản có thể tăng 8% trong năm 2025, đưa nền kinh tế đạt mức tăng trưởng 1,2%, theo IMF. Để đạt được điều này, Tokyo cần tiếp tục điều chỉnh linh hoạt các chính sách, từ đàm phán thương mại đến đầu tư công nghệ. Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đầy biến động, Nhật Bản đang chứng minh khả năng thích nghi và dẫn dắt, không chỉ vì lợi ích quốc gia mà còn vì sự ổn định của khu vực và thế giới.
Ý kiến